طب سنتی: از راست تا دروغ

طی سال های اخیر و به مدد برخی از تبلیغات رسانه یی، نگاه مثبتی نسبت به طب سنتی در جامعه ایران بوجود آمده است؛ نگاهی که در بسیاری از موارد مانع از دیدن آسیب ها و کاستی های آن می شود.

اگر به شما گفته شود به فرزندان خود «آدامس» ندهید زیرا عینکی و الکلی می شوند، به سادگی می پذیرید؟ یا اگر برای برطرف شدن زردی نوزاد، «نیشتر» زدن پشت گوش تجویز شود، این کار را انجام می دهید؟ اگر بگویند برای تامین آهن مورد نیاز بدن نعل اسب در غذا بجوشانید، باور می کنید و قرص های آهن تان را کنار می گذارید؟ یا به شما توصیه شود، «خیار» را تا زمانی که به اندازه ی یک سوم میوه ی «خربزه» نشده نباید مصرف کرد زیرا مضر است، باور می کنید؟ یا اینکه نوشیدن آب زیاد انسان را پیر می کند و «کلیه» ها را از کار می اندازد، چای، نمک یددار و ماده ی فلوراید سرطان زا هستند و … .

همه ی این ها، روش های نامتعارف و البته اثبات نشده ی برخی از مدعیان طب سنتی است که در سایه ی غفلت نهادهای ناظر تبلیغ و ترویج می شود و روز به روز طرفداران و مصرف کنندگان زیادی را به سمت خود جلب می کنند. مدعیان طب سنتی با سودجویی از عنوان طبیعی و غیرمضر بودن داروها برای سلامتی بدن، توانسته اند پول های هنگفتی به جیب بزنند.

جایگاه و اصول «طب سنتی» در ایران، به رغم راه اندازی دانشکده های طب سنتی از سال ۱۳۸۶، جایگاهی مبهم و به عبارت دیگر تعریف نشده است. همین امر باعث شده است تا افرادی که با دانش علمی و اصول صحیح به امر درمان در این حوزه مشغول اند، از سوی سودجویان و افراد ناآگاه و بی دانش به حاشیه برده شوند و بازار مکاره یی برای جولان مدعیان طب سنتی فراهم شود.

ظاهرا تعداد کسانی که مروج این توصیه ها هستند، کم نیستند و از آن بدتر اینکه تعداد کسانی که به این توصیه ها عمل می کنند هم زیاد است. کار از توصیه های چهره به چهره هم گذشته و این روزها توصیه هایی از این قبیل، به شکل گسترده در قالب سی دی های آموزشی توزیع می شود.

از میان مراجعه کنندگان به طب سنتی، افرادی مشاهده می شوند که پس از مراجعه ی اول خود به مروجان دروغین طب سنتی با روش های درمانی نادرست و تجویز داروهای غیربهداشتی رو به رو می شوند. عده یی نیز با اعتماد کامل به این طب، روش های درمانی بدون نتیجه را ادامه می دهند.

خانمی که به دلیل مشکل تشنگی شدید به یکی از مدعیان طب سنتی که از شهرت بسیاری نیز برخوردار است، مراجعه کرده در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا می گوید: به دلیل احساس تشنگی بیش از حد و خشکی دهان به مطب این فرد مراجعه کردم. وی برای درمان من پودر پوست تخم مرغ را به همراه مقداری کنجد و مقداری بذر گیاهی دیگر تجویز کرد که باید روزی یک قاشق از ترکیب آن را می خوردم. پس از دریافت دارو که نزدیک به مبلغ ۸۰ هزار تومان شد، به منزل مراجعه کردم و به هنگام مصرف، در کمال ناباوری متوجه شدم که هم پودر و هم کنجد مملو از شن و سنگ ریزه است. به همین دلیل از خوردن آن امتناع کردم و دیگر مراجعه به این طبیب را به کسی توصیه نکردم.

در کنار این گونه فریبکاری ها، رشد قارچ گونه ی عطاری هایی که از شیر مرغ تا جان آدمیزاد را به نام طب سنتی و داروهای گیاهی به خورد مردم می دهند، سبب شده تا شاهد هشدارهایی در خصوص مصرف داروهای گیاهی و درمان های طبی باشیم. از آن بدتر اینکه، این عطاری ها از سوی فروشندگانی بی تجربه و ناآشنا به اصول طب سنتی اداره می شوند که داروها را بدون توجه به میزان مجاز مصرف، برای مشتریان خود تجویز می کنند. به باور منتقدان هر فردی نباید مجاز به تاسیس عطاری باشد و این کار باید بر اساس اصول خاصی از سوی وزارت بهداشت صورت گیرد.

«مسعود حاجی آخوندی» دبیر ستاد کشوری طب ایرانی و گیاهان دارویی چندی پیش در این باره هشدار داد و گفت: سی دی هایی به بهانه ی رواج طب سنتی توزیع می شود که مردم نباید به این سی دی ها اطمینان کنند و خدمات طب سنتی را از درمانگاه های این طب جویا شوند. علمی که مستند است از طریق مجامع عمومی و رسمی اعلام می شود اما متاسفانه در زمان حاضر برخی محصولات قاچاق و زیرپله یی ساخته می شود و چون نمی توانند آن را به صورت رسمی ارایه دهند و از وزارت بهداشت مجوز بگیرند، برایش سی دی می سازند. در قالب صدها هزار سی دی به مردم القا می شود که قرص آهن نخورند و به جای آن آب نعل اسب جوشیده بنوشند و طب سنتی غلط در سایه ی سکوت جامعه پزشکی و مسوولان رو به گسترش است.

همچنین «انجمن علمی طب سنتی ایران» با اعلام هشدارهای لازم در زمینه ی استفاده از طب سنتی در میان مردم اعلام کرده است: متاسفانه در جامعه، اطلاعات نادرستی به نام طب سنتی در بین مردم رواج یافته و موارد تجویز اشتباه داروهای گیاهی سمی به صورت مکرر رخ می دهد.

طب سنتی چیست؟

«افشین احمدپور» پزشک عمومی و محقق طب سنتی برای این طب سه نوع تعریف لغوی، منطقی و علمی قایل است. وی در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: طب سنتی از دو جزء «طب» و «سنتی» تشکیل شده است و در اصل، «سنتی» به عنوان صفت برای طب محسوب می شود. بنابراین، تعریف طب از نظر علمی شامل مجموعه گزاره هایی است که در تشخیص، درمان و پیشگیری بیماری ها به کار می آیند. یک مکتب طبی برای طب بودن نیاز به ابزارهای تشخیص، درمان و پیشگیری دارد.

وی در خصوص سنتی بودن این طب نیز توضیح می دهد: صفت سنتی بودن نیز به دلیل تقابل سنت و مدرنیته به این طب اطلاق می شود.

احمدپور معتقد است اطلاق اصطلاح «طب» به این روش درمانی، نادرست است زیرا گزاره های اشاره شده نسبت به علوم تغذیه کننده ی طب رشد می کنند. طب سنتی نیز در تاریخ خاص خود به عنوان طب محسوب می شده زیرا بشر تا همان اندازه ی علوم تغذیه کننده ی این طب، پیشرفت کرده بود. برخی از تجربیات درمانی در طب سنتی قدیم، درست و پاره یی نیز نادرست بوده است.

آیت الله «مهدی هادوی تهرانی» مجتهد علوم حوزوی، متخصص علوم اسلامی و استاد خارج فقه و اصول حوزه ی علمیه قم نیز در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، ابتدا به تعریف طب سنتی پرداخت و گفت: طب سنتی به مجموعه یی از مباحث طبی گفته می شود که مربوط به پیش از ورود طب جدید از سوی غرب به ایران است. طب ایرانی – اسلامی مجموعه یی از تحقیقات دانشمندان ایرانی مسلمان و غیرمسلمان و نیز برخی مطالب موجود در منابع دینی مانند روایات یا قرآن است. این مجموعه در طول قرون، توسط محققان و دانشمندان ایرانی مورد بررسی، آزمون و آزمایش قرار گرفته و محصول آن طب سنتی نام گرفته است.

وی افزود: این طب با توجه به پیشینه و تحقیقات گسترده در زمینه های مختلف، همواره به عنوان یک طب مکمل یا در برخی موارد، طب جایگزین در کنار طب جدید قابل طرح بوده است؛ اما باید توجه داشت همانطور که طب جدید نیازمند تخصص بوده و نیز دارای منابع روش شناسی مشخص و اساتید مورد قبول است، طب سنتی نیز دارای روش شناسی، منابع و اساتید است. همچنین همانگونه که در طب جدید نمی توان به هر پزشکی اعتماد کرد، در طب سنتی نیز نمی توان به هرکس که مدعی آشنایی با این مسایل بوده یا به منابعی که صحت آن ها از سوی شخصیت ها و مراکز قابل قبول تایید نشده است، مراجعه کرد. خدمات طب سنتی باید از منابع پذیرفته شده، توسط اساتید و متخصصان قابل قبول در این زمینه دریافت شود.

 آسیب ها و کاستی های طب سنتی

نگاه مثبت مردم به طب سنتی به دلیل طبیعی بودن داروها، اعتماد بیش از حد، سوءاستفاده از احادیث و روایات و گره زدن روش های درمانی با مفاهیم دینی، غیرعلمی بودن مفاهیم اصلی و پایه یی طب سنتی و ورود افراد بانفوذ به حوزه ی درمان های طبی، مهمترین آسیب های برشمرده از سوی کارشناسان و محققان طب سنتی است.

در نگاه آیت الله هادوی تهرانی، اعتماد بیش از اندازه ی مردم به طب سنتی و روش های درمانی آن بزرگترین آسیب وارده بر این طب است، زیرا بسیاری از افراد گمان می کنند چون داروهای طب سنتی داروهای آزمایشگاهی و مصنوعی نیستند، پس مضر نبوده و استفاده ی بدون قاعده و قانون آن اشکالی ندارد؛ در حالی که این تصور نادرست است. برخی از داروهای طب سنتی اگر در شرایط بهداشتی و درست ساخته نشده باشند، زیانبار خواهند بود. وسواسی که در انتخاب پزشک و روش درمانی در طب جدید وجود دارد، در طب سنتی نیست و اشکال اصلی طب سنتی نیز همین است. اعتماد بیش از اندازه ی مردم به این طب سبب شده تا فضایی در جامعه ایجاد شود که مطالب طب سنتی بدون دلایل قابل قبول تبلیغ شود. عده یی از کارشناسان مهم طب سنتی نسبت به تولید برخی داروها در شرایط آلوده و به روش های غیربهداشتی ابراز نگرانی می کنند.

وی در ادامه با اشاره به گره زدن طب سنتی با مستندات روایی و قرآنی از سوی افراد سودجو افزود: یکی دیگر از آسیب های مهم طب سنتی گره زدن مطالب آن به دین و قرآن است؛ در حالی که بسیاری از مواردی که در طب سنتی و در ارتباط با احادیث و روایات مطرح می شوند، مستندات قرآنی ندارند و اگر هم مستندی وجود داشته باشد یا مربوط به طب کهن بوده، یا به پزشکانی که تنها از روی تجربیات خود مطالبی را بیان کرده اند، بازمی گردد. همچنین برخی از روش های درمانی که به قرآن پیوند زده می شوند تنها افکار شخصی نویسنده است، در حالی که در قرآن هیچ نشانه و علامتی در خصوص این مسایل نمی بینیم.

به بیان هادوی تهرانی، سودجویان طب سنتی، منابع دینی را به عنوان مستند بیان می کنند. این افراد نه تنها تخصصی در امر دین ندارند بلکه قدرت فهم درست منابع را نیز ندارند و در واقع بدون اینکه از درستی و روایی آن اطلاع داشته باشند، از آن سوء استفاده می کنند. همچنین افرادی که نه صلاحیت علمی و نه صلاحیت دینی دارند، بر اساس سلایق شخصی خود، چیزهایی را مفید یا مضر اعلام می کنند. متاسفانه مردم نیز با اعتماد بیش از اندازه ی خود به راحتی از این سخنان تاثیر می پذیرند و بدون اطلاع از صلاحیت پزشک، سلامت دارو و قابل اعتماد بودن روش های درمانی، به استفاده از طب سنتی اقدام می کنند که می تواند خطراتی را در پی داشته باشد.

این متخصص علوم اسلامی، در خصوص میزان اعتبار احادیث و روایات مطرح شده در طب سنتی می گوید: یکی از منابع طب سنتی برخی مطالب برگرفته شده از منابع دینی مانند قرآن یا روایت ها است. اما مطالب مطرح شده در این طب، محدود به این منابع نیست و در این میان برخی مطالب از سنت ها و فرهنگ های دیگر مانند طب یونانی و هندی گرفته شده است که بعدها توسط دانشمندان ایرانی در سایه ی روایت ها و قرآن مورد بازنگری، تحقیق و تکمیل قرار گرفته اند. اما نمی توان گفت که این مجموعه، مستند دینی دارد یا نمی توان گفت طب سنتی برخاسته از کتاب یا سنت است؛ زیرا تنها برخی از مطالب موجود در طب سنتی دارای سند دینی است که البته در این زمینه نیز باید با احتیاط و وسواس برخورد کرد؛ چون فهم منابع دینی نیاز به دقت بسیار دارد. متاسفانه بسیاری از کسانی که در این زمینه اظهار نظر می کنند خود، فاقد صلاحیت علمی هستند.

افشین احمدپور نیز در نگاه انتقادی خود به طب سنتی، ریشه و اساس این طب را که به «اخلاط چهارگانه» (خون، صفرا، سودا و بلغم) معروف بوده و بیشتر تشخیص های طب سنتی بر پایه ی این چهار ماده استوار است، زیر سوال می برد.

به اعتقاد وی مبانی طب سنتی نادرست بوده و اخلاط، وجود خارجی ندارند و ما در هیچ آزمایشگاهی نمی توانیم اخلاط را به شکلی که در طب سنتی مطرح و توصیف شده است، بیابیم. بنابراین چیزی را که وجود خارجی نداشته باشد نمی توان به عنوان یک علم پذیرفت. در نتیجه زمانی که طبی را بر اساس پایه های سست بنیان می گذاریم، آن طب فروخواهد ریخت.

گره زدن طب سنتی با مباحث فلسفی نیز از دیگر انتقادهای وارده ی این محقق حوزه ی احادیث و روایات بر طب سنتی بود. به گفته ی وی پس از دوره ی رنسانس در اروپا، به دلیل ناتوانی در توضیح مشکل های به وجود آمده در حوزه های درمانی و بیماری ها، اطبای سنتی تلاش کردند تا با رویکردی فلسفی به مسایل پاسخ دهند و این امر که بخواهیم طب را در چارچوب فلسفه پیش ببریم، امری نادرست و ناپسند است. برای مثال زمانی که با مشکلی مانند بیماری های واگیردار مواجه می شدند، به دلیل شناخت نداشتن از باکتری و ویروس، توصیف فلسفی از آن ها ارایه می دادند. این وضعیت با پیشرفت های علم پزشکی مانند کشف گردش خون و اختراع میکروسکوپ های ابتدایی به نقطه ی بحرانی رسید.

به باور این پزشک عمومی، زمانی که مباحث علمی با فریبکاری (شارلاتانیسم) پیوند خورند، برخوردهای قضایی باید صورت گیرد و این روزها طب سنتی نیز وارد این فضا شده است.

احمدپور دلیل نفوذ فریب و کلاهبرداری در این حوزه ی درمانی را «توصیفی بودن مبانی طب سنتی» می داند. به بیان وی طبی که مبانی اش بر اساس اخلاط بوده و روش های تشخیصی آن بر اساس مزاج شناسی صورت می گیرد، آسیب زا است و افرادی که بیماران را بر اساس این مبانی غلط درمان می کنند، به بیمار صدمه خواهد زند. بنا بر این گذاشته شده که این طب، طب صد در صد صحیحی است و اگر فریبکاری و کلاهبرداری در این طب رخ می دهد به دلیل سوء استفاده از این طب است اما در حقیقت بخشی از کلاهبرداری های صورت گرفته به دلیل ذات و مبانی غیر علمی طب سنتی است؛ زیرا تکیه ی این طب بر توصیف است به همین دلیل، افراد می توانند از همین نقطه برای ضربه زدن به آن سوء استفاده کنند.

به استدلال احمد پور، اگر بیمار برای مزاج شناسی به طبیب های مختلف در این حوزه مراجعه کند ممکن است با تشخیص های متفاوت در مزاج خود رو به رو شود و هیچ روشی برای اثبات این موضوع وجود ندارد؛ در حالی که اگر فردی دارای برچسب قند خون باشد، بیماری وی از سوی هر آزمایشگاهی در سراسر جهان تشخیص داده می شود.

تسلط افراد ناآشنا به مباحث طب سنتی، نیز یکی دیگر از دلایل گرم شدن بازار طب سنتی در ایران از سوی این محقق مطرح شد. وی با اشاره به یکی از مدعیان طب سنتی در کشور که از طریق تبلیغات و روش های نامتعارف درمانی توانسته اعتماد مردمی را جلب و به سودهای هنگفتی دست یابد، افزود: این افراد پشتوانه های سیاسی قوی دارند که تیغ قانون در برابر آن ها کند است. این فرد در تازه ترین ادعای خود اعلام کرده که ماده ی «تریاک» اعتیادآور نبوده و و جنبه ی درمانی نیز دارد؛ در حالی که حکیم «عماد شیرازی» در کتاب «رساله افیونیه» به روش های ترک تریاک به عنوان ماده ی اعتیادآور اشاره کرده است. برخی از سخنان افراد سودجو هیچ ارتباطی به طب سنتی ندارند. آن ها برای فروش اجناس خود به مطالب دروغین متوسل می شوند.

در این میان، برخی مسوولان نیز ازعوارض ماندگار برخی داروهای گیاهی در صورت تجویزهای نادرست سخن می گویند. «سید مهدی میرغضنفری » مدیر توسعه ی علوم و خدمت طب سنتی ستاد کشوری «گیاهان دارویی و طب ایرانی» در ارتباط با برخی اظهارنظرها مبنی بر بی خطر و بدون عارضه بودن گیاهان دارویی حتی در صورت مصرف طولانی، این ادعا را اشتباه و دروغی بزرگ عنوان کرد.

به گفته ی وی، گیاهان دارویی بسیار قوی وجود دارند که می توانند در مقوله ی سموم وارد شوند. این گیاهان باید به صورت دانه یی تجویز و مصرف شوند و مصرف بیشتر از چند دانه آنها باعث ایجاد عارضه خواهد شد. به عنوان مثال زیاده روی در این گیاهان می تواند باعث از کار افتادگی کبد و حتی مرگ فرد مصرف کننده شود.

در تیرماه سال جاری نیز «علی جعفریان» رییس دانشگاه علوم پزشکی تهران، نگاه مقدس به طب سنتی را آفت این طب دانست. به گفته ی وی، مهمترین عوارضی که دامن گیر طب سنتی شده همین نگاهی است که می گوید طب سنتی مقدس است، اگر به دین به عنوان مرجع سبک زندگی نگاه کنیم نگاه کاملاً درستی است و با نگاه سبک زندگی می شود.

 راهکارهای رهایی طب سنتی از گزند آسیب ها

طی اقدامی که از چند سال پیش از طرف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی صورت گرفت، رشته ی تخصصی طب سنتی در کشور ایجاد شد و این امر در طولانی مدت می تواند عاملی برای کنترل کلام طب سنتی باشد. به گفته ی بسیاری از کارشناسان از جمله هادوی تهرانی باید از تمام منابع موجود در این زمینه استفاده کرد؛ زیرا این رشته، رشته ی نوپایی در داخل کشور بوده و دارای ریشه های عمیق در فرهنگ و تمدن ایرانی – اسلامی است. همچنین باید دست اندرکاران این رشته تلاش کنند تا از تمام ذخایر موجود در داخل یا حتی خارج از کشور استفاده کنند.

کارشناسان معتقدند افراط در طب سنتی و پذیرش بی چون و چرای مطالب در این حوزه باید اصلاح شود و افراد خطرناکی که مطالب طب سنتی را با اوهام و توهمات خود گره می زنند، باید از سر راه این مسیر برداشته شوند و خطر دیگر، نگاه تفریطی به طب سنتی است که آن نیز باید اصلاح شود.

برخی از پزشکان نسبت به طب سنتی حساسیت دارند و به محض اینکه نام این طب به میان می آید، واکنش منفی از خود نشان می دهند؛ گویی تمام مطالب طب سنتی باطل است. در حالی که از نظر کارشناسان هر دو نگاه نادرست است. هم نگاه افراطی و هم نگاه تفریطی. طب سنتی حاوی مطالبی سودمند در تمامی زمینه ها است که باید با نگاه علمی و تحقیقیِ مستند به روش های قابل قبول بازنگری شود و توسعه یابد. این امر تنها در پناه کار علمی و دانشگاهی صورت خواهد پذیرفت.

برای تسهیل دیدگاه های موجود نسبت به طب سنتی مجموعه های علمی در دانشگاه های علوم پزشکی و مجموعه های فرهنگی و رسانه یی باید با تحلیلی قابل قبول، بدون افراط و تفریط، توانایی ها، محدودیت ها و کاستی های طب سنتی را عرضه کنند و ذهنیت عمومی جامعه را نسبت به امر اصلاح کنند.

راهکار دور ماندن طب سنتی از آسیب ها را در معرض نقد قرار گرفتن این طب از سوی جامعه ی پزشکی است. به باور کارشناسان جامعه ی پزشکی و عالمان حدیث باید در خصوص بحث های طب سنتی مداخله کنند، زیرا وارد کردن موضوع های دینی و احادیث و روایات به طب سنتی نتیجه یی جز بازی با آبروی دین و غیرعلمی جلوه دادن سخنان ائمه ی اطهار (ع) نخواهد داشت.

منبع: ایرنا