شبه علم (Pseudoscience) روز به روز در حال همه‌گیر شدن است. همانطور که می‌دانید، شبه علم به تعریف ساده یعنی بر داشت‌های نادرست از نتایج روش‌های علمی که به نظر درست اجرا شده اندند، اما سهوا یا عمدا در آنها تغیراتی ایجاد شده است.
شبه علم تقریبا در تمام شاخه‌های علوم مختلف نفوذ کرده است (علوم تجربی، اجتماعی، فیزیکی، مذهبی و …) و متاسفانه افراد سودجو روز به روز در حل افزودن لکه دیگری به علم هستند (در بسیاری از مورد با دنبال کردن شایعات مختلف به افراد انگشت شماری میرسیم که هدف مادی آنها واضح و روشن است). علوم بهداشتی، به ویژه پزشکی و علوم تغذیه نیز از این قاعده مستثنا نبوده و هر روز سخنی از “روش‌های جدید دکتر فلانی” یا “خواص جادویی ماده غذایی X که دکتر‌ها نمی‌خواهند شما بدانید” می‌شنویم.
نتیجه همه‌گیر شدن شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های جمعی، سو استفاده افراد از نادانسته‌های مردم است. تا جائی که در بعضی مورد تعصب مردم بر باور‌های نادرست از نظریه پردازن همان باور‌ها بیشتر میشود. در ادامه مطلب سعی می‌کنیم با توضیحی در مورد روش‌های مختلف انجام تحقیقات علمی در علوم بهداشتی به بسیاری از بحث‌های بیجا در مورد کارآمد بودن یا نبودن روش‌ها و محصولات پزشکی پایان دهیم.
اساس انجام تحقیقات در علوم بهداشتی، علم اپیدمیولوژی (epidemiology) است. اپیدمیولوژی یعنی علم مطالعه الگو‌ها، علت‌ها و اثر پدیده‌ها بر سلامت جمعیت ها. همچنین روش‌های مختلف انجام و آنالیز نتایج تحقیقات در شاخه‌هایی از این علم بحث میشوند(۱). طبق تعریف دیگر، اپیدمیولوژی مطالعه توزیع و عوامل تعیین کننده بیماری‌ها و سایر عواقب سلامتی در جوامع است و میتواند برای پیشگیری از بیماری‌ها شواهدی ارائه دهد(۲). اپیدمیولوژی علمی بسیار پیچیده و گسترده است و متخصصان این امر عموما پزشکان دارای مدرک تخصّص(PhD) اپیدمیولوژی هستند.
در اپیدمیولوژی انواع مختلف مطالعه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این طراحی‌ها شامل مطالعات توصیفی، مطالعات اکولوژیکی، مطالعات مورد-شاهدی، کوهورت (cohort) و کار آزمایی‌های مداخله‌ای هستند که هریک برای هدفی متفاوت استفاده شده و دارای ضعف و قوت خود هستند. توضیح کامل هر کدام از این روش‌ها “ساعت‌های متمادی زمان لازم دارد و بحثی بسیار تخصصی است”، اما در اینجا به اختصار در این باره توضیح میدهیم و با ذکر کلید واژه‌ها زمینه مطالعه بیشتر در این مورد را برای شما مهیا می‌کنیم.
حال به این سوال میرسیم که مطالعات و تحقیقات چگونه طرح میشوند ؟ برای پاسخ به این سوال از اسلاید‌های تدریس دکتر توماس گریو(۳)، استاد دانشگاه ملی علوم بهداشتی آمریکا استفاده می‌کنیم. به تصویر زیر دقت کنید:
این هرم، هرم طراحی مطالعه نام دارد. همانطور که می‌بینید، در قاعده هرم نظر متخصصان قرار دارد. همچنین نتایج تحقیقات اپیدمیولوژیک میتوانند در این مرحله سوالاتی برای محققین مطرح کنند. همین جا لازم به ذکر است که “نظر فلان پزشک” باعث اثبات روش علمی نمی‌شود و صرفاً باعث طرح “سوال” برای انجام مطالعات میشود. در ادامه فرض می‌کنیم که یک متخصص در مورد داروی جدید نظری مطرح می‌کند.
پس از طرح سوال و انجام مقدمات مربوطه، نوبت به انجام مطالعات به صورت این ویترو است (in vitro لغوا به معنای درون لوله). یعنی مطالعه در شرایط کنترل شده خارج از بدن موجود زنده. در صورت یافتن پاسخ قابل قبول در مورد روش درمانی فرض شده، نوبت به مطالعات حیوانی می‌رسد. در این مرحله، “پس از تصمیم گیری‌های تخصصی” گونه‌ی خاصی از حیوانات انتخاب شده و بر روی تعداد زیادی از آنها و در چندین نسل مواجهه با روش درمانی یا داروی جدید بررسی میشود. برای مثال، معمولا در مطالعات از موش استفاده میشود، زیرا دانشمندان میتوانند در مدت زمان کوتاهی چندین نسل موش را پرورش داده و در نسل‌های بعدی اثرات را بررسی کنند. در صورتی که شواهد کافی در مورد اثر گذاری داروی فرضی ما در این مرحله ارائه شود، مراحل بعدی مطالعات انجام میشود.
در چند مرحله بعدی، نوبت مطالعات موردی است (case study) این گروه از مطالعات انواع مختلفی دارد و به صلاحدید متخصصان یک یا چند روش انتخاب شده و استفاده میشود. همچنین در این مرحله معمولا مسائل اخلاق پزشکی بسیار مطرح هستند. به طور ساده، در این مرحله گروه هایی از افراد با شرایط خاص و کنترل شده انتخاب میشوند و گروهی در مواجه با عمل مورد آزمایش قرار گرفته و گروه دیگر در مواجه قرار نمی‌گیرد.
در مثال ما در مورد داروی فرضی، تعداد زیادی افراد مبتلا به بیماری مد نظر (مثلا ۱۰۰۰ نفر) با شرایط مشخص و معین (سنّ، جنس، نژاد، سطح درآمد و تعداد بیشماری از عوامل دیگر که همگی میتوانند بر نتیجه تحقیقات اثر گذر باشند) انتخاب میشود. سپس این افراد در روش RCT به ۲ گروه تصادفی تقسیم شده و این دارو به افراد یک گروه داده میشود تا اثر آن بر روند بیماری مشخص شود. باز هم در این مرحله یاد آوری می‌کنیم که انجام این مطالعات به این سادگی نیست و صرفاً برای تعیین حجم نمونه مورد نیاز برای مطالعه، فرمول‌های ریاضی مختلف و پیچیده و عوامل تاثیرگذار بسیاری وجود دارند.
ممکن است در مواردی انجام یک مطالعه کوهورت لازم باشد که خود به دو نوع گذشته و آینده نگر تقسیم میشود. در نوع آینده نگر، تعداد زیادی از افراد دارای شرایطی خاص (مثلا ده هزار نفر که بیماری قلبی عروقی ندارند) انتخاب شده و این افراد برای مدت طولانی تحت نظر قرار میگیرند (مثلا ۱۵ سال) و پس از پایان مطالعه بر رسی میشود که این دریافت ماده غذایی، دارو، سیگار و… باعث ایجاد بیماری قلبی عروقی در این افراد شده یا خیر.
در این مرحله در صورتی که بیشتر شواهد موجود به نفع داروی فرضی ما باشد، نتایج به صورت “شواهد علمی” منتشر میشوند. اما کار هنوز تمام نشده و نمیتوانیم به عنوان “حقایق علمی” از آنها یاد کنیم. در ضمن لازم است اشاره کنیم که انجام تمام مراحل بالا سالها زمان میبرد از زمانی که متخصص مثال ما داروی خود را معرفی کرده، شاید ۱۰ سال گذشته باشد!
در راس هرم، به یکی از مهم‌ترین بخش‌های هر تحقیقی میرسیم، “متاآنالیز”. در این بخش، تعداد زیادی از مطالعات که در زمینه داروی مورد نظر انجام شده اند جمع آوری شده، از نظر صحت، روش انجام مطالعه و نتایج حاصله بررسی میشوند و در صورتی که به طور قطع اثرات مثبت آن در ” مطالعات معتبر و پر تعداد” اثبات شود، می‌توان از آن به عنوان “یک حقیقت علمی یاد کرد”. البته این کار هم نه توسط افراد عادی بلکه توسط متخصصان علوم بهداشتی انجام می شود.
لازم است برای بار چندم اشاره کنم که مطالب توضیح داده شده “بسیار تخصصی هستند” و حتی نگارنده این مطلب نیز ادعایی در زمینه تخصص داشتن در این زمینه ندارد. در انجام هر کدام از این روش‌ها باید تک تک اصول انجام تحقیق (برای مثل تکرار پذیری که در مطلب قبلی به آن پرداخت شده) رعایت شوند.
امیدوارم این توضیحات مختصر، پایانی بر بحث‌ها و جدل‌های غیر علمی در مورد روش‌های درمانی شود. دوستان، نظر “فلان شخص” ، “خوب شدن یکی از اقوام”، “اثر روانی مفید” و هزاران توجیه دیگر باعث تغییر در علم نمیشوند. اگر شما بهترین و بنام‌ترین پزشکان را در ذهن خود مجسم کنید، هیچ کدام روش درمانی “اختصاصی” خود را ندارند و صرفاً با اجرای دقیق و درست علم اثبات شده به موفقیت و شهرت میرسند. بهتر است همیشه بدانیم که در علوم بهداشتی، “جادو” و “خواص جادویی” وجود ندارد، و این که علم ماهیت تغییر پذیری دارد، که علت تغییر پذیری علم نیز “منطقی” بودن آن است.
در مورد “طب سنتی” و “روش‌های طبیعی و قدیمی” نیز باید گفت شود که هر چه یک باور یا روش شایع تر باشد، تا زمانی که “به درستی آزمایش نشود” هیچ ارزشی ندارد. “روش فلان دکتر”، “روش ابن سینا در فلان کتاب” و امثال اینها بدون پشتوانه علمی باعث به خطر انداختن سلامتی مردم میشود. همانطور که ما در مسائل سیاسی، اجتماعی، مذهبی و… تجدد و “دلیل و برهان” می طلبیم، بهتر است در باور مسائل بهداشتی نیز اینگونه باشیم
منابع و پینوشت ها:
۱-http://en.wikipedia.org/wiki/Epidemiology
۲-http://books.google.nl/books/about/Nutritional_Epidemiology.html?id=uwNrQgAACAAJ&redir_esc=y
2 thoughts on “حقایق علوم بهداشتی- پزشکی چگونه اثبات می شوند؟”