به مناسبت پنجاهمین سال بنیان‌گذاری جامعه دندانپزشکی ایران
برگرفته از کتاب تاریخ دندانپزشکی ایران، نوشته دکتر محمد علی افتخاری
دندان پزشکی در ایران مانند بسیاری از کشورهای جهان تا مدتهای طولانی جزئی از علم پزشکی محسوب می‌شد. افرادی که در این رشته مشغول به کار بوده‌اند با نام دندانساز شناخته می‌شدند. وجه تسمیه این نام گذاری این بود که این افراد به دلیل عدم وجود دانش کافی در علم دندان پزشکی و وجود امکانات بسیار ابتدایی فعالیت می‌کردند.
در بسیاری از موارد افراد با شروع دندان درد تنها چاره را در کشیدن آن می‌دیدند و بدین ترتیب به سرعت دندانهای خود را یکی پس از دیگری از دست می‌دادند، اما پس از از بین رفتن دندان‌ها به دلیل مشکلات فراوان در جویدن غذا به اجبار به افرادی مراجعه می‌کردند تا برای آن‌ها دندان جایگزین بسازد. روش کار دندانسازی برای بیماران باعث شد تمام افرادی که به نوعی با امور مربوط به دندان سر و کار دارند به نام دندانساز شناخته شوند.
تا حدود یک قرن پیش در کشور ما دندانسازی یک کار تجربی محسوب می‌شد و افرادی‌که مدت کوتاهی را در دندانپزشکی مشغول به کار بودند به‌عنوان دندانساز شناخته می‌شدند. درآن دوره تنها تعداد معدودی از افراد مرفه جامعه و درباریان به دندان‌پزشکان تحصیل‌کرده خارجی دسترسی داشتند و بیشتر مردم نیازهای مربوط به دهان و دندان خود را بوسیله دلاکان، سلمانی‌ها و با داروهای گیاهی و انواع جوشانده‌ها و نیز گاهی مخدر‌ها رفع و رجوع می‌کردند!
اولین دندان‌پزشکان در ایران
حدود یک‌دهه پیش از تأسیس اولین دانشگاه در ایران، در سال ۱۳۰۳ شمسی، چهار دندانپزشک با درجه دکتری از سایر کشور‌ها، در ایران مشغول به کار شدند.
دکتر آرتین استپانیان (۱۳۳۱-۱۲۴۹) یکی از اولین دندان‌پزشکانی بود که درایران مشغول به طبابت شد. وی در خلال طبابت در تهران به افراد علاقه‌مند، در مطب خود دندانسازی را به صورت تجربی آموزش می‌داد. این افراد بعد از گذراندن دوره آموزشی گواهینامه‌ای برای اجازه طبابت، از وزارت معارف وقت دریافت می‌کردند. دکتر استپانیان همچنین موسس اتحادیه مرکزی دندانسازان ایران بود.
دکتر فالک کوش ملچارسکی (فوت ۱۳۳۲) متولد لهستان و دانش آموخته آلمان نیز از نخستین کسانی است که در ایران به حرفه دندانپزشکی مشغول بود و سمت دندانپزشک دربار را داشت. از اقدامات ملچارسکی در ایران می‌توان به تلاش برای تاسیس مدرسه دندانسازی اشاره کرد، که خود تا چند دوره به عنوان مدیر فنی و نیز معلم این مدرسه مشغول به کار بود.
دکتر آتکین اشتومپ (فوت۱۳۳۰) نیز از دندان‌پزشکانی است که در سفر اتابک و مخبرالسلطنه هدایت، به آمریکا به استخدام دربار ایران درآمد و راهی این سرزمین شد. دکتر اشتومپ به دلیل خدمات مفید خود در ایران در سال ۱۳۰۸ شمسی به عضویت کالج بین المللی دندان پزشکی اف. آی. سی. دی درآمد.
از دیگر افراد پیشگام و موثر در تاریخ دندان پزشکی کشور می‌توان از دکتر محسن سیاح نام برد که بعد از گذراندن دوره‌های تحصیلی در لوزان، پاریس و فرانکفورت، با مدرک دکترای دندانپزشکی در سال ۱۳۰۶ شمسی به ایران بازگشت. وی اولین دندانپزشک ایرانی است که در فهرست اساتید دانشگاه تهران حضور داشت. دکتر سیاح از افراد تأثیرگذار در پایه‌گذاری دانشگاه پزشکی تهران بود و حدود ۲۴سال ریاست این دانشکده را بر عهده داشت. وی همچنین بنیان گذار سندیکای دندان‌پزشکان ایران در سال ۱۳۲۲ بود.
تولد یک تشکل فراگیر
تشکل‌های علمی و صنفی همواره یکی از بنیان‌های اصلی حضور هر یک از رشته‌های تخصصی در جامعه هستند و قدرت و میزان نفوذ این تشکل‌ها در میان فعالان هر یک از این رشته‌ها موجب می‌شود تا گام‌های بلند‌تر و مستحکمتری در این شاخه‌ها برداشته شوند. رشته دندان پزشکی نیز به عنوان یکی از شاخه‌های کلیدی طب، در دهه‌های نخستین این قرن در کشور، شاهد حضور تشکل‌ها و انجمن‌های مختلف بود؛ که البته توفیق یا عدم توفیق هریک از این تشکل‌ها در ارتباط مستقیم با میزان انطباقشان بر نیاز‌ها و خواسته‌های دندان‌پزشکان و فعالان این رشته بوده است.
تشکل‌هایی مانند اتحادیه مرکزی دندانسازان ایران (۱۳۰۳)، سندیکای دندان‌پزشکان ایران (۱۳۲۲) و کانون دندان‌پزشکان ایران (۱۳۲۹)، اگرچه هر یک بنا بر نیازهای مختلف دندان‌پزشکان در جامعه آن روز شکل گرفته بودند اما هیچ‌یک نتواستند آن‌طور که باید و شاید خود را با شرایط رو به رشد و تغییرات تدریجی علم دندانپزشکی و نیازهای دندان‌پزشکان تطبیق دهند. بنابراین به‌زودی جاذبه خود را برای دندان‌پزشکان از دست دادند.
در همین ایام ده نفر از فارغ‌التحصیلان سال‌های ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۹ دانشکده دندانپزشکی تهران که دوشنبه هر هفته برای صرف ناهار، تجدید دیدار و بحث و گفت‌های دوستانه گرد هم می‌آمدند، در یکی از این دیدار‌ها، در تاریخ دوشنبه ۲۴دی ماه ۱۳۴۱، ایده‌ای مشترکی را مطرح کردند. همان جرقه کوچک در آن روز سرد مقدمه‌ای برای تشکیل بزرگ‌ترین تشکل دندانپزشکی کشور شد. این جمع در پاتوق هفتگی خود رستوران نیویورک، در خیابان انقلاب فعلی، اعلامیه‌ای مبنی بر تشکیل جامعه دندانپزشکی ایران تهیه کردند که به امضای هر ده نفر آن‌ها رسید. شاید آن روز هیچ یک از این ده نفر فکرش را نمی‌کرد که این روز زمستانی، به یکی از روزهای گرم دندانپزشکی کشور تبدیل شود. روزی که تا سال‌های سال به عنوان روز دندانپزشک گرامی داشته شود.
این ده نفر یعنی دکتر‌ها ارسلان تاج، اکبر رشتیان، موسی باکی‌هاشمی، شمس‌الدین تابش، آرنولد برناردی، حسین نواب، اصغر حداد، سمیع وهاب‌پور، آلفرد آوانسیان و محمدعلی افتخاری به این نتیجه رسیدند که برای پیشبرد اهداف دندانپزشکی در کشور وجود یک جمعیت مادر لازم است و بنابراین همگی از سندیکای دندان‌پزشکان کناره گیری کردند و به تدریج بر قدرت جامعه دندانپزشکی ایران افزودند.
دکتر محمدعلی افتخاری، یکی از بنیان‌گذاران این تشکل، درباره اهداف مد نظر هیات موسس جامعه دندان پزشکی ایران می‌گوید: «شعار ما در این جامعه «دانش بیشتر برای خدمت بهتر» بود. هدف اصلی ما که در اساسنامه نیز گنجانده شد آن بود که همه افرادی که به نحوی به رشته دندانپزشکی مربوط می‌شدند و در پیشبرد کار مؤثر بودند از جمله دندان‌پزشکان، دانشجویان رشته دندانپزشکی و واردکنندگان کالاهای دندانپزشکی را گرد هم جمع کنیم تا اولا بتوانیم بر کار آن‌ها نظارت داشته باشیم و در مرحله بعد بتوانیم برای نظارت بهتر بر حرفه دندانپزشکی و محدود کردن افرادی که بدون مدرک علمی لازم وارد این حرفه شده بودند و مردم را گمراه می‌کردند، پیشنهاداتی به دولت بدهیم.»
هیئت موسس جامعه دندان پزشکی ایران
۱- دکتر آلفرد آوانسیان: متولد ۱۳۰۵ و فارغ التحصیل ۱۳۳۰از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران است. وی دوره تخصص خود را در دانشکده دندان پزشکی شیکاگو گذراند و پس از بازگشت به ایران در دانشکده دندانپزشکی ملی (شهید بهشتی) مشغول به تدریس شد. وی علاوه بر حضور در جمع هیات موسس جامعه دندانپزشکی ایران، عضو کمیته روابط خارجی اینجامعه و مترجم همزمان کنگره‌های جامعه دندان پزشکی نیز بود. دکتر آوانسیان در شهریور ماه سال ۹۱ بر اثر ابتلا به سرطان لوزالمعده در لندن درگذشت.
۲- دکتر محمد علی افتخاری: متولد چهار آبان ۱۳۰۲ در مشهد و فارغ التحصیل رشته دندانپزشکی و رشته حقوق از دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۵ است. دکتر افتخاری دوره مطالعاتی دندانپزشکی را در مرکز کارولینسکا در استکهلم سپری کرده است. وی سمت‌هایی از قبیل مشاور حقوقی و دبیر جامعه دندانپزشکی را در سال‌های مختلف به عهده داشته است. وی همچنین عضو هیات مدیره دوره دوم و ششم سازمان نظام پزشکی بوده است.
۳- دکتر موسی باکی‌هاشمی: وی متولد ۱۳۰۲ و فازغ التحصیل ۱۳۲۶ از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران است. وی در سابقه فعالیت‌های خود ریاست دانشکده دندانپزشکی دانشگاه ملی (شهید بهشتی) و ریاست درمانگاه دندانپزشکی بیمارستان امیراعلم را دارد. دکتر باکی‌هاشمی همچنین عضو هیئت موسس کانون دندان‌پزشکان ایران و مدیرمسوول مجله جامعه دندانپزشکی بوده است. ایشان در حال حاضر در امریکا سکونت دارد.
۴- دکتر آرنولد برناردی: وی متولد ۱۳۰۲ و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۶ از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران است. وی در سال‌های فعالیت خود مقالات علمی متعددی را به چاپ رسانیده و عضو هیئت مدیره دوره دوم جامعه در سال ۱۳۴۳ و ۱۳۴۴ بوده است. دکتر برناردی در حال حاضر در امریکا زندگی می‌کند.
۵- دکتر شمس‌الدین تابش: وی متولد ۱۳۰۱ در تهران و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۷ از دانشکده دندان پزشکی دانشگاه تهران است. وی همچنین پیش از تشکیل جامعه دندان پزشکی ایران، در سال ۱۳۳۰ از اعضای هیئت موسس کانون دندان پزشکان بوده است. ایشان در حال حاضر در تهران سکونت دارد.
۶- دکتر ارسلان تاج: وی در سال ۱۳۰۴ در تهران متولد شد و دکترای دندان پزشکی خود را در سال ۱۳۲۹ از دانشگاه تهران اخذ نمود. دکتر تاج در دوره نهم هیئت مدیره، سمت دبیری جامعه را برعهده داشت. وی در تیرماه سال هشتاد، پس از مدتی بستری، در پاریس، دار فانی را وداع گفت.
۷- دکتر اصغر حداد: متولد نهم تیرماه ۱۲۹۹ و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۶از دانشگاه تهران است. او در تیرماه سال ۶۸ به دنبال یک تصادف، در بستری بیماری افتاد و پس از مدتی درگذشت.
۸- دکتر اکبر رشتیان: وی متولد سال ۱۲۹۹ در شهر یزد و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۵ دانشگاه تهران بود. دکتر رشتیان دوره ۵ ساله تخصصی ارتودنسی را در دانشگاه ایلینوی سپری کرد و در سال ۱۳۳۱ به عنوان اولین متخصص ایرانی در ان رشته به تهران بازگشت. او در آبان‌ماه سال ۸۳ بر اثر ابتلا به بیماری در تهران درگذشت.
۹- دکتر حسین نواب: وی که یکی از فعال‌ترین اعضای این گروه ده نفره محسوب می‌شد در اردیبهشت ۱۳۰۱ در شهرضا دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۲۵ از دنشکده دانشگاه تهران فارغ التحصیل شد. دکتر نواب در سال ۱۳۴۴به عنوان استاد دندانپزشکی دانشگاه تهران، به دانشگاه ملی (شهید بهشتی) پیوست و در همان سال دانشکده دندانپزشکی آن دانشگاه را راه اندازی کرد و خود ریاست آن را برعهده گرفت. او اولین دندانپزشک ایرانی است که فلوشیپ کالج بین المللی دندانپزشکی (اف. آی. سی. دی) را به‌دست آورد. دکتر نواب در شهریور ماه سال هفتاد، بر اثر ابتلا به سرطان لوزالمعده در امریکا درگذشت.
۱۰- دکتر سمیع وهاب‌پور: وی متولد سال ۱۲۹۹ در رشت و فارغ التحصیل سال ۱۳۲۶ از دانشکده دندانپزشکی تهران است. او تا سن ۷۵ سالگی به فعالیت دندانپزشکی مشغول بود و هم‌اکنون دوران بازنشتگی را در کنار همسر خود در تهران می‌گذراند.
جامعه دندانپزشکی ایران و سازمان نظام پزشکی
کمی بعد از تاسیس جامعه دندانپزشکی ایران، در سال ۱۳۴۸شمسی و پس از کش و قوس‌های قانونی فراوان و دریافت تاییدیه‌های گوناگون، سازمان نظام پزشکی کشور آغاز به کار کرد. این دو سازمان در طول چندین سال همواره روابط خوبی با یکدیگر داشته و هر یک از اهداف دیگری حمایت می‌کرد. اعضای جامعه دندانپزشکی همواره در انتخابات این سازمان حضور موثری داشتند. از جمله افراد فعال در دوره‌های مختلف نظام‌پزشکی، به‌عنوان نماینده دندان‌پزشکان، می‌توان به دکتر محمد علی افتخاری، دکتر موسی باکی‌هاشمی، دکتر عمران بختیاری، دکتر علی‌اکبر بهرمان، دکتر جعفر دادمنش، دکتر غلامعباس مرتضوی، دکتر ابوالحسن مسگرزاده و دکتر حسین نواب را نام برد. همچنین بعد از تعطیلی ۵ساله سازمان نظام‌پزشکی در دهه شصت و در دوره جدید فعالیت نظام‌پزشکی، باز هم جامعه دندانپزشکی و اعضای آن حضور پررنگی در این سازمان داشتند و افرادی مانند دکتر جمال صبوری، سید حسین مرتضوی، بهمن فاضل و بیژن روشن تا زمان توقف فعالیت جامعه دندانپزشکی ایران، با این سازمان ارتباط مستمر داشتند.
دندان پزشکان ایران در عرصه‌های بین المللی
همچنان که دندانپزشکی در ایران به‌عنوان یکی از شاخه‌های پزشکی روز به روز، بیشتر پا می‌گرفت و با پیشرفت خود، جامعه دندانپزشکی ایران را نیز گسترش می داد، این شاخه علمی در عرصه جهانی نیز دچار تحولات متعدد و مختلف می‌شد. به‌همین دلیل ارتباط با تشکل‌های جهانی دندانپزشکی، نه به عنوان یک امتیاز که به منزله یک نیاز، روز به روز بیشتر از قبل حس می‌شد.
این موضوع باعث شد تا اعضای جامعه دندانپزشکی ایران از همان بدو تاسیس در صدد راهیابی به مجامع جهانی باشند و طبیعتا فدراسیون بین‌المللی دندانپزشکی به‌عنوان یکی از معتبر‌ترین تشکل‌های جهانی در این حوزه گزینه نخست دندان‌پزشکان ایرانی بود. تلاش‌های دندان‌پزشکان فعال کشور موجب شد تا در زمان کمتر از یک سال از تاسیس، یعنی در بیستم تیرماه ۱۳۴۲، جامعه دندانپزشکی در جلسه سالانه در استکهلم به عضویت با حق رای فدراسیون بین‌المللی درآید. از آن سال به بعد جامعه دندانپزشکی ایران هر ساله هیئت نمایندگی خود را به جلسات علمی صنفی فدراسیون اعزام می‌کرد.
پایان کار جامعه و تولد در کالبدی دیگر
فعالیت جامعه دندان پزشکی تا سال شصت، بدون رقیب ادامه داشت. در پاییز این سال و همزمان با برگزاری نوزدهمین کنگره علمی سالانه جامعه دندان پزشکی ایران، انتخابات هیأت مدیره جدید جامعه دندان پزشکی نیز برگزار شد. بعضی از کاندیداهایی که آرای مناسبی به خود اختصاص نداده بودند از جامعه کناره گیری کردند و یک سال بعد، «جامعه اسلامی دندان پزشکان» را پایه‌گذاری کردند. در سال ۶۲ گروهی از دندان‌پزشکان عضو جامعه اسلامی دندان پزشکان، «انجمن دندان پزشکی جمهوری اسلامی ایران» را به ثبت رسانده و فعالیت خود را آغاز نمودند. اما دندان‌پزشکان در حضور قدرتمندانهٔ جامعه دندان پزشکی، استقبالی از این تشکل نوپا نکردند.
در سال ۷۲ و با ادامه اختلافات در بدنه جامعه میان همکاران جوان و انقلابی با دست اندرکاران و پیشکسوتان جامعه، از آنجا که متولیان جامعه موافق تغییرات ساختاری با انگیزه‌های سیاسی و مذهبی نبودند و بر مواضع صنفی و علمی خود پافشاری می‌کردند، آرام آرام عرصه برای ادامه فعالیت جامعه دندانپزشکی ناممکن شد. این افراد که ادامه کار جامعه را غیرمحتمل می‌دانستند، به فکر ایجاد تشکل جدیدی به نام «مجمع دندان پزشکان ایران» افتادند تا تشکیلات سابقه‌دار دندانپزشکی کشور را با نامی نو زنده نگه‌دارند. با جلب نظر برخی مدیران دولت و اخذ مجوز، انتخابات برای تعیین هیات‌مدیره برگزار شد و با استقبال بی‌نظیر حدود ۱۷ درصدی شش هزار دندانپزشک آن زمان مواجه شد. اما علی‌رغم تمام تلاش‌ها و مذاکرات مجوز تشکیل این تشکل صادر نشد. در سال ۷۴ دوره دو ساله خدمت هیات مدیره مجمع دندان پزشکان ایران طبق اساسنامه پایان یافت و علی‌رغم برگزاری دو کنگره سالیانه، چون تاییدیه‌های لازم برای ادامه فعالیت انجمن از سوی مسوولان صادر نشد، پرونده مجمع دندان پزشکان ایران در این سال رسما بسته شد.
در سال ۷۵، پس از مذاکرات متعدد میان گردانندگان جامعه دندانپزشکی ایران و جمعیت تازه تاسیس انجمن دندانپزشکی ایران قرارشد وزارت کشور سمت نظارت بر کار وحدت دو جمعیت را برعهده گیرد. بنا شد هر دو جمعیت صورت اموال خود را به وزارت کشور ارایه دهند. جامعه این کاررا دقیقا انجام داد و بعد از مدت کوتاهی وزارت کشور انحلال جامعه را اعلام کرد و انجمن عملا جانشین جامعه شد. ولی موضوع انحلال جامعه به‌علت عدم قبول آن از طرف ثبت شرکت‌ها، قطعیت نیافت و اکنون جامعه دندانپزشکی ایران با همان شماره ثبت اولیه، یعنی شماره ۵۶۸، موجودیت قانونی خود را حفظ کرده است.
در اعتراضی که همان ایام به عمل وزارت کشور شد و آقایان دکتر افتخاری و دکتر غلامعباس مرتضوی و یکی دو نفر دیگر از همکاران، ملاقاتی با معاون سیاسی وقت آن وزارتخانه داشتند، راه حلی مد نظر قرار گرفت که نتیجه آن هم اکنون محسوس است.
